Paul Verhaeghe is sinds zijn emeritaat allesbehalve stilgevallen. Hij geeft lezingen, pent essays, leest en recenseert boeken. Hij schrijft ze ook zelf en deelt de ‘Wijsheid’ die hij over de jaren verworven heeft met ons. Kennis betekent niets als je er niet wijs mee omgaat. Kennis is veel – maar niet alles – als je er wijs mee omgaat.

Paul Verhaeghe ken ik van zijn boeken én van de boeken van anderen die hij op zijn Boekenblog recenseert. DeWereldMorgen neemt die over, waar ze zeer vaak worden gelezen en gedeeld.

In het begin van zijn academische loopbaan aan de Universiteit Gent doceerde en publiceerde Paul Verhaeghe alleen over zijn vakgebied, de klinische psychologie. Zoals elke wetenschapper hield hij zich netjes binnen de grenzen van de eigen discipline, zoals dat hoort in deftige academische kringen.

Het begon hem tijdens zijn lessen, zijn onderzoekswerk en zijn klinische praktijk echter te dagen dat psychologische problemen niet zomaar ontstaan in de zeepbel van één persoon, van één individu. Problemen ontstaan in een maatschappelijke context. Oplossingen kunnen dus niet komen van individuele therapie alleen.

Kennis leidt niet zomaar tot wijsheid

Er loopt iets fundamenteel mis met onze maatschappelijk bestel. Wat Verhaeghe vaststelt is dat mensen menselijk reageren op dat onmenselijke systeem. Dat doen ze inderdaad elk individueel – niet iedereen reageert op dezelfde manier – maar de oorzaken zijn voor iedereen wel dezelfde.

Geestelijke en fysieke gezondheid en ziekte (in feite één geheel) hebben veel meer dan individuele lichamelijke oorzaken. Vraag een tandarts naar het verband tussen de kwaliteit van iemands gebit en zijn klasse of inkomen. Vraag een brandweerinspecteur welke mensen in de meest brandonveilige huizen wonen.

Of praat even met je leeftijdgenoten over de impact van gsm’s en sociale media op het concentratievermogen van onze kinderen en kleinkinderen.

Het antwoord is altijd hetzelfde: we kennen en erkennen het probleem, het is de doelloosheid van deze economische ratrace, die de westerse wereld sinds eind de jaren 1970 teistert.

Als ik zeg ‘westerse wereld’, mag je daar de upper class en de upper middle class in het Zuiden bijrekenen.

En net zo goed is er bij ons een ‘Zuiden’ van armoede en achterstelling. De totaalcijfers, de proporties zijn anders, maar de fenomenen zijn dezelfde.

Praat er met eender wie over en ze zijn het met je eens. Dit kan zo niet langer. Vreemd is dat dus, we weten wat de oorzaken zijn, we zijn het daarover eens en toch doen we er niets aan, meer nog, vijf minuten na ‘een goed gesprek’ gaan we er onverminderd mee door.

Of gaan we even checken op het internet hoeveel mensen oeverloos tijd verliezen op het internet en we kunnen weer verder.

We weten zoveel meer dan vroeger. We kennen de oorzaken van de klimaatverandering, we weten waarom de sociale ongelijkheid in onze welvaartsstaat toeneemt, we weten zelfs wat de échte oorzaken zijn van de oorlogen en conflicten. En toch doen we er in feite niets aan.

Kennis leidt niet zomaar tot oplossingen

Al die kennis creëert de illusie dat we eindelijk zouden weten wat de waarheid is, dat er voor alles een uitleg en een oplossing is. We hebben die kennis en toch voelen we ons er niet beter bij. We maken onszelf ondertussen wel ‘wijs’ dat veel weten ons dus ook tot wijze mensen maakt. Wie veel weet komt er wel. Klopt niet, zegt Verhaeghe.

“Er is veel meer kennis dan ooit tevoren maar, wat doen we er mee?”

Er is nooit zoveel kennis geweest als nu. Paul Verhaeghe stelt een fundamentele vraag: “Dat klopt, er is veel meer kennis dan ooit tevoren maar, wat doen we er mee? Gaan we daar wijs mee om?”

Om dat te weten gaat hij kijken bij andere wetenschappers, ook bij leken. Hij gaat terug in de geschiedenis, van Aristoteles tot Max Weber. Hij leert bij uit boeken die op het eerste gezicht niets te maken hebben met de mens, boeken over bomen, boeken over schimmels…

Vreemde keuzes voor een psychotherapeut? De auteurs van de boeken die Verhaeghe leest en recenseert hebben net dat met hem gemeen: ze kijken verder dan hun eigen wetenschappelijke discipline. Ze stellen met hem vast dat er iets gaande is in heel de wereld dat een impact heeft op alle mensen, dat alles met alles verbonden is.

Het begon ergens eind de jaren 1970

Sinds de vroege jaren 1980 wordt de sociale welvaartsstaat geleidelijk ontmanteld. Wat tot dan als de meest vanzelfsprekende zekerheid werd gezien – het wordt alsmaar beter – blijkt niet te kloppen. Al onze kennis heeft een blinde drift naar winst en naar groei gecreëerd met desastreuze gevolgen voor het leven op aarde.

Zijn we nog wel wijs genoeg om te kiezen voor een andere wereld?

Het klimaat, onze sociale rechten, oorlog en vrede… we gaan niet wijs om met onze kennis. Hoe hebben we het zover laten komen? Zijn we nog wel wijs genoeg om te kiezen voor een andere wereld?

Wijsheid is geen dik boek, zonder eindnoten en bibliografie slechts 132 pagina’s, in een kleine hardcover (die zoals steeds mooi uitgegeven werd door De Bezige Bij). Ik heb er te veel aantekeningen in gemaakt om er voor deze recensie iets mee te doen[1]. Selecteren is immers weglaten.

Wat ik aan Wijsheid, net als aan zijn andere boeken, zo goed vindt is dat Verhaeghe zijn academische ervaring weet te verwoorden in taal die voor de geïnteresseerde leek goed behapbaar is. Als er iets is wat ik veel wetenschappers verwijt, die nochtans zoveel goede dingen te vertellen hebben, dan is het die neiging om zo moeilijk en ondoorgrondelijk mogelijk te schrijven.

Vooral filosofen zijn daar beslagen in. Je leest de zinnen, je ziet het onderwerp staan, het werkwoord, het lijdend voorwerp maar snapt geen snars van wat ze willen zeggen. Jammer. Niet erg wijs om je kennis niet beter te delen.

We leven in een onttoverde wereld

Niets van dat alles bij Verhaeghe. Hij is wat toegankelijkheid betreft niet de enige auteur maar wel een van de betere. Tussendoor interessante weetje over Louis Pasteur. Grote wetenschappers blijken ook maar mensen te zijn, met soms kleinzielige karaktertrekken. Ook degelijke commentaar bij het verschil tussen exacte wetenschappen en menswetenschappen. Lees zeker het hoofdstuk ‘Onttovering’.

Onze overdaad aan kennis creëert de illusie dat we voor de klimaatverandering wel een technische oplossing zullen vinden

Onze overdaad aan kennis creëert de illusie dat we voor de klimaatverandering wel een technische oplossing zullen vinden. Dat het veranderen van het economisch systeem de enige echte oplossing is wordt door de zelfverklaarde experten verzwegen of hoogstens weggelachen.

Dat systeem heeft immers een wonderzalf tegen elke poging tot verandering: macht. Het drama van de mens is jammer genoeg dat “macht na verloop van tijd tot domheid leidt”. En domheid is de antipode van Wijsheid. Zie dit wijze citaat:

“De huidige wereldwijde problematiek kunnen we heel accuraat begrijpen in natuurwetenschappelijke termen van oorzaak en gevolg, zodanig accuraat zelfs dat we de eigenlijke oorzaak uit het oog verliezen: de keuze om in naam van winstmaximalisatie, vermomd onder de term ‘vooruitgang’, de productie en de consumptie voortdurend op te drijven, ver voorbij wat nodig is voor een goed leven en bovendien ten koste van een groot deel van de wereldbevolking. Vandaar dat een pleidooi voor technologische oplossingen ernaast zit zolang we de grond van de zaak niet erkennen.”

Het boek Wijsheid is een pleidooi voor een andere aanpak. Hier lees je meermaals “He, zo denk ik er ook over, ik ben dus niet alleen met mijn gedachten”. Alleen al daarom, lees dit boek. Struin ook door de bibliografie achteraan – of volg Paul Verhaeghe’s Boekenblog.

 

Paul Verhaeghe. Wijsheid. De Bezige Bij, Amsterdam, 2025, 158 pp. ISBN 978 9403 1356 01

Paul Verhaeghe praat over zijn boek met Femke van der Laan in haar VPRO-podcast ‘Nooit meer slapen’.

Note:

[1] Met potlood, om terug uit te gommen. Ik wil dit boek immers delen met anderen, zonder hen op te dringen wat ik er belangrijk aan vind.