100 jaar na de eerste publicatie van ‘Jud Süß’ verschijnt de herziene vertaling ‘De Jood Süss’ van Joods-Duits auteur Lion Feuchtwanger (1884-1958). Het boek geeft een uitstekend inzicht in het virulente Europese antisemitisme van de achttiende eeuw in de context van de machtsstrijd tussen adel en burgerij en de rol die dat antisemitisme speelde als bliksemafleider voor het door hen onderdrukte volk – de overgrote meerderheid van de bevolking.

De titel De Jood Süss verwijst naar Joseph Ben Issachar Süsskind Oppenheimer (1698-1738) die tot aan zijn dood door ophanging vier jaar financieel adviseur was aan het hof van hertog Karl Alexander in het Duitse hertogdom Würtemmberg. De hertog trok hem aan voor zijn bewezen financiële kunde. Süss vervulde zijn taak briljant, bracht de financiën van het hertogdom op orde en verrijkte de hertog. Dat hij ondertussen ook zichzelf zeer gul bediende wist de hertog wel, maar die vond het best oké zolang hij er zelf maar wel bij voer.

Dat laatste was de voornaamste reden waarom de hertog hem aanhield tegen de enorme druk in van zijn entourage, die een jood als machtig topfiguur aan het hof niet zag zitten. Financieel adviseur worden was een van de weinige mogelijke loopbaankeuzes voor joden, die van alle andere functies in de overheid uitgesloten werden. Voor christenen was het immers zondig om rente te berekenen op kapitaal.

Süss’ machtige rol in het hertogdom duurde vier jaar tot hertog Karl Alexander plots overleed en hij werd uitgeschakeld door de tegenstanders van de hertog. Die zagen hem als een obstakel voor hun machtsambities. Hij wist bovendien alles over hun eigen financiële escapades. Hij werd ter dood veroordeeld voor hoogverraad zonder dat de jury enige moeite deed om daar bewijzen voor te leveren.

De nagel in zijn doodskist werd zijn liederlijke leven met talrijke affaires. Dat sommige van die liaisons echtgenotes of jonge dochters betrof van zijn politieke rivalen was slechts een extra motivatie voor zijn vijanden. Zijn liederlijke levenswandel was immers de gewoonte in de hogere kringen waarin Süss vertoefde. De echte haat tegen zijn persoon was zijn joods zijn. Hoe durfde een jood zich dezelfde decadente levenswandel permitteren als zijn christelijke volksgenoten? Zijn broer ontsnapte dat lot nog door zich enkele jaren eerder tot het christendom te ‘bekeren’. Zelf bleef hij dat heel zijn leven consequent weigeren.

Feuchtwanger stelt zijn hoofdpersonage niet voor als een brave joodse burger tussen perfide antisemieten. Hij was een mens als alle anderen van zijn tijd in de hogere klasse waar hij met zijn fortuin thuis hoorde maar nooit echt welkom was. Süss onthield zich van commentaren of tussenkomsten over antisemitische misdaden, toch wanneer het arme joden betreft – die de overgrote meerderheid uitmaakten van de joodse bevolking in de Duitse en andere Europese landen. Zijn lot werd echter ook beslecht omdat hij een katholieke hertog had gesteund in een grotendeels protestantse wereld.

Literair meesterwerk

De Jood Süss is net als zijn roman Succes – vertaling van zijn in 1930 gepubliceerde Erfolg-Drei Jahre Geschichte einer Provinz – veel meer dan een antifascistische roman in fascistische tijden. Het is een literair meesterwerk dat een hallucinant beeld schept van het decadente leven van adel en hoge burgerij in de achttiende eeuw, waar de gewone Duitser onder de knoet werd gehouden met verhalen die de aandacht van hun echte uitbuiters moesten afleiden.

Vandaag vervullen de moslims in Europa die essentiële taak van bliksemafleider voor de echte daders. In 1936 schreef hij dit in een voorwoord voor een ander boek: “Geschiedenis is de strijd van de verstandige minderheid tegen de gewelddadige meerderheid van de domheid”. Vier jaar later werd zijn stelling werkelijkheid.

In 1933 werd zijn werk door de nieuwe machthebbers verboden en hij vluchtte naar Frankrijk. Daar werd hij bij de Duitse invasie in 1940 gevangen gezet in een interneringskamp, waaruit hij wist te ontsnappen via Spanje en Portugal naar de VS. Hij keerde na de oorlog nooit terug naar Duitsland en overleed op 21 december 1958 in Californië.

Verfilming

De Jood Süss werd na de oorlog aanvankelijk genegeerd door de associatie met de gelijknamige virulent antisemitische propagandafilm van de nazi’s van 1940. Honderd jaar na zijn eerste verschijning is deze Nederlandse vertaling op zijn plaats. Lion Feuchtwanger schreef een historische roman met het personage van De Jood Süss ams rode draad.

Data, plaatsen, personen die er in worden aangehaald kloppen volledig met de feiten. Feuchtwanger maakte er een roman over die boeit tot de laatste pagina. Het antisemitisme is slechts af en toe zichtbaar aanwezig. Het zit echter permanent als een dreiging aanwezig voor wat komen gaat. Feuchtwanger verwerkte het tot een roman waarin talrijke historische personages passeren.

De uiteindelijke ontknoping – in dit geval de opknoping – is geen verrassing voor de lezer.  Dit boek houdt je gevangen door de manier waarop dat einde nadert komt, sluipend tussen de intriges, de decadente feesten waar roddel welig tiert, de achterkamergesprekken, de seriële ontrouw, de liefdeloze gearrangeerde huwelijken, de ongebreideld hebzucht.

Het boek De jood Süss is honderd jaar geleden verschenen als Jud Süß. De roman is gebaseerd op het gelijknamige toneelstuk van 1918 door Feuchtwanger. Het werd zijn meest succesvolle roman.

Lion Feuchtwanger. De jood Süss. Schokland, De Bilt, 2025, 462 pp. ISBN 978 9083 3060 49 – herziene vertaling door Hermien Manger en Nils Buis, met nawoord van hoogleraar Duitstalige literatuur Ewout van der Knaap.

‘De Jood Süss’ is boek 25 in de reeks Kritische Klassieken van Schokland. Lees hier de recensies van 8 andere boeken uit deze reeks: Jorge Semprún – De grote treinreis, John Reed – Tien dagen die de wereld deden wankelen, Ismail Kadare – De generaal van het dode leger, Arturo Barea – De weg, Arturo Barea – De slag, John Berger – Het varken aarde, John Berger – Ver weg in Europa, John Berger – Sering en Vlag.