Maak kennis met filosoof Denis Diderot in De droom van d’Alembert

Portret Diderot door schilder Louis-Michel van Loo. Public Domain

FacebooktwitterFacebooktwitter

‘De droom van d’Alembert en andere wijsgerige geschriften’ is een aangename kennismaking met het gedachtengoed van Denis Diderot, een van de voornaamste Franse stemmen van de radicale Verlichting in de achttiende eeuw. Zijn filosofische bedenkingen klinken zeer hedendaags.

Denis Diderot (1713-1784) doet bij de meesten onder ons wel een belletje rinkelen als de auteur van de allereerste encyclopedie, via oppervlakkige korte vermeldingen in onze middelbare schoolboeken (studenten filosofie kennen hem uiteraard veel beter).

Samen met Jean Le Rond d’Alembert (1717-1783) was Diderot hoofdredacteur en medeauteur van L’Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts en des métiers. Hij stelde dit oeuvre in meerdere delen samen tussen 1751 tot 1772.

Hij was in de achttiende eeuw een van de boegbeelden van de radicale Verlichting (in het Frans ‘Les Lumières’) in Frankrijk, de beweging die zich verzette tegen het obscurantisme en het bijgeloof van de donkere eeuwen ervoor. Niet godsdienst, geloof of erfelijke autoriteit maar de rede was de enige aanvaardbare bron van gezag en wettelijkheid. Het principe van de scheiding van Kerk en Staat werd toen vastgelegd.

Dialogen

Hij was echter nog veel meer. Diderot publiceerde romans, kortverhalen, theaterstukken, kunstkritiek en vertalingen.  Hij schreef tevens een aantal filosofische stukken in dialoogvorm met bestaande of fictieve personages, die deels gebaseerd waren op echte gesprekken (waarvan sommige deelnemers zichzelf gepubliceerd zagen zonder hun voorafgaande instemming).

De bundel De Droom van d’Alembert en andere wijsgerige geschriften omvat een aantal van die dialogen, beginnend met de vertaling van het titelstuk Le Rêve d’Alembert (1769). Vervolgens vijf hoofdstukken van Supplément au Voyage de Bougainville (1779), met een commentaar op het boek Voyage autour du monde (1771) van Louis-Antoine de Bougainville, de eerste Fransman die een reis om de wereld ondernam en daarbij op het eiland Tahiti belandde.

Entretien d’un philosophe avec la maréchale de *** (1773-1774) en Entretien d’un père avec ses enfants (1773) sluiten de reeks af. De jaartallen achter deze werken refereren naar het jaar dat Diderot deze teksten schreef, publicatie gebeurde dikwijls veel later. Edities op kleine schaal – soms in handgeschreven kopies – verschenen weliswaar regelmatig maar De Droom werd pas officieel gepubliceerd in 1829.

Het is onbegonnen werk de ideeën samen te vatten die in deze dialogen aan bod komen. Diderot is enerzijds een man die rotsvast overtuigd is van zijn gelijk, maar tegelijk open blijft staan voor andere meningen. Voor de niet geïnitieerde lezer van Diderot start het boek vrij abrupt, zonder enige toelichting over personages of dialoogvorm.

De utopie van Tahiti

Diderot heeft met d’Alembert ontelbare gesprekken gevoerd. Opname-apparatuur bestond niet, nam Diderot notities of had hij een goed geheugen? Het maakt niet uit. Meer dan waarschijnlijk zijn dit reconstructies en samenvoegingen van meerdere gesprekken in één geheel. Diderot gebruikt dialogen om zijn ideeën te staven, om tegenargumenten aan bod te laten komen of te weerleggen.

Het gesprek met d’Alembert heet De Droom omdat d’Alembert koortsig en ijlend in bed ligt, terwijl Diderot praat met Mademoiselle de l’Espinasse, die d’Alembert verzorgt en met dokter Bordeu. Heel even komt ook een naamloze bediende tussen voor concrete zaken. Zijn mening wordt niet gevraagd. Samen bespreken zij de ijlende opmerkingen van d’Alembert. In feite laat Diderot zo toe dat d’Alembert dingen zegt die hem niet vastpinnen op een ingenomen standpunt.

Archief gallica.bnf.fr/CC BY-SA 4:0

Het boek Voyage autour du monde (1771) van Louis-Antoine de Bougainville kende een groot succes. De auteur gaf van zijn verblijf op het eiland Tahiti een zwaar geromantiseerd beeld. De mensen zouden er in een utopie leven van vrijheid, zonder vooroordelen en vooral zonder enige vorm van seksueel puritanisme. Later kwam de auteur daar op terug.

In werkelijkheid heerste op het eiland een wrede kastenmaatschappij waar de hoogste kaste over leven en dood van al de rest besliste. De mythe van het paradijs hield echter stand. Diderot keek door dat ideaalbeeld heen, maar deed alsof hij de Bougainville wel geloofde. Wat hij echter deed in zijn bedenkingen over het boek was de eigen maatschappelijke moraal kritisch bekijken, door ze te vergelijken met dat paradijs in Tahiti.

De *** in Gesprek van een filosoof met de vrouw van maarschalk *** zijn geen redactionele tussenkomst, zo schreef Diderot de titel zelf (de naam van deze maarschalk is nu wel bekend). Diderot, die een van de grootste kunstkenners van zijn tijd is, moest met de maarschalk onderhandelen over de verkoop van kunstwerken van de maarschalk ten bate van de Russische tsarina Catharina De Grote (de voertaal aan het Russische hof was Frans).

De maarschalk was laat en daarom keuvelde Diderot in afwachting met de vrouw des huizes. In feite voerden zij echter een gesprek over geloof en moraal. Zij vond de argumenten van Diderot heel ‘geloofwaardig’ maar bleef toch bij haar geloof. Hoewel geen van beiden de ander wist te overtuigen, was het voor Diderot duidelijk wie het argument gewonnen had. Hij drong dat besluit echter niet op (dat kunnen de lezers zelf doen).

Het laatste hoofdstuk Gesprek van een vader met zijn kinderen lijkt een verslag van een alledaagse familieavond waar losjes gekeuveld wordt. De vader is zonder twijfel Diderots eigen vader. In feite voerden zij echter een debat over een moeilijke filosofische kwestie. Mag een mens de wetten overtreden wanneer die volgens zijn aanvoelen onrechtvaardig zijn?

Diderot liet het besluit over aan de lezers. Ook hier toonde hij zijn respect als overtuigd atheïst voor de gelovige, in de persoon van zijn vader die de kamer verliet om te gaan bidden. Diderot had zeer hedendaags klinkende ideeën over godsdienst en god en combineerde die met een al even moderne tolerantie ten opzichte van andere meningen.

Zowat elke Franse uitgeverij met naam heeft Diderot in zijn catalogus zitten, hier in e-book.

Diderot was uiteraard ook een man van zijn tijd. Zonder de enorme positieve impact van de Verlichting te negeren was dit gedachtengoed ook de voorbode van het latere kolonialisme en het kapitalisme. Diderot kon zijn filosofisch werk enkel bedrijven omdat zoveel andere Fransen als personeel anoniem rond hem en zijn entourage bewogen (zie de naamloze bediende in De Droom van d’Alembert). De meeste Fransen leefden ondertussen in bittere armoede en konden lezen noch schrijven.

Vertaalster Hannie Vermeer-Pardoen licht haar selectie toe in een uitgebreid nawoord, plaatst de dialogen in hun historische context en geeft wat meer uitleg bij de personages. Wie dat nawoord consequent pas leest als laatste stuk begrijpt waarom een voorwoord minder gepast is. De lezer zou door voorafgaande uitleg teveel afgeleid worden. Deze dialogen moet je lezen zonder voorkennis. Een en ander wordt daarna wel duidelijker met dit nawoord.

Voor de kenners waarschijnlijk een evidentie, maar voor de vele niet-filosofisch geschoolde leken onder ons is dit boek een aangename kennismaking met het gedachtengoed van een belangrijk historisch figuur.

 

Diderot. De droom van d’Alembert en andere wijsgerige geschriften. Uitgeverij IJzer, Utrecht, 2021. 247 pp. ISBN 978 908684 225 4.

Eerder vertaalde Hannie Vermeer-Pardoen van Diderot ook Le neveu de Rameau (De neef van Rameau, IJzer, 2020), een boek dat eveneens pas na zijn dood werd gepubliceerd en nu als een van zijn meesterwerken wordt beschouwd.

Artikel oorspronkelijk verschenen in DeWereldMorgen.be.