In haar studententijd was Katlijn Malfliet reeds geboeid door Oost-Europa en Rusland. Zoveel jaren en een academische loopbaan later is die interesse onverminderd. DeWereldMorgen.be vroeg haar mening over de recente gebeurtenissen. “Je moet kijken naar wat er al die jaren aan voorafging”.

Het is een druilerige, kille dag wanneer ik naar het Hogeschoolplein in Leuven afzak om Katlijn Malfliet te ontmoeten. Sinds drie jaar is ze met pensioen – met emeritaat heet dat in academische kringen – na een lange loopbaan aan de KU Leuven, die begon met een gloednieuwe leerstoel over politiek en recht in Centraal- en Oost-Europa. Zij doctoreerde in 1983 over persoonlijk eigendomsrecht in de Sovjet-Unie.

“We staan daar nu niet meer bij stil, maar die plotse ineenstorting van de Sovjet-Unie was totaal onverwacht en ongezien.”

Eigendomsrecht in een communistisch land? Niet direct een evident onderwerp. Nauwelijks was haar leerstoel gestart of de Sovjet-Unie klapte in elkaar. “Plots werd mijn cursus over een bestaand systeem een geschiedenisles. We staan daar nu niet meer bij stil, maar die plotse ineenstorting was totaal onverwacht en ongezien. In één klap was de Koude Oorlog – de periode die heel de naoorlogse Europese geschiedenis heeft bepaald – voorbij. Wat nu?”

Katlijn was voorzitster van Pax Christi Vlaanderen (1994-1998). Ze gaf regelmatig  commentaren over de voormalige Sovjet-Unie en over Rusland. In het kader van haar academisch werk werkte ze samen met universiteiten in Rusland, in Moskou, in Sint-Petersburg, Perm, Yekaterinburg en in Kazan¹.

In de gastvrije sfeer van haar woonkamer mét boekenkast maakt Katlijn me wegwijs in de geschiedenis van Rusland sinds de val van de Sovjet-Unie. Zij kent haar onderwerp door en door en blijft het nog steeds aandachtig volgen.

Commentaar over de meest recente gebeurtenissen geeft ze niet. Wat ze brengt is het belangrijke verhaal dat eraan voorafging. Context en geschiedenis, zo belangrijk om het heden te begrijpen en zo afwezig in de mediaberichtgeving.

“Wij hebben volledig onderschat welke enorme impact het ineenklappen van de Sovjet-Unie op onszelf hier in het Westen zou hebben. Het Oostblok verdween. Het Warschaupact was weg, Tsjechoslowakije splitste, Joegoslavië viel uit elkaar. Wat nauwelijks maanden ervoor nog een evidente zekerheid was waar niemand bij stil stond, viel volledig weg.”

“Westelijk Europa had zijn identiteit na de Tweede Wereldoorlog opgebouwd rond de these: dat systeem zijn wij niet.”

“Na de val van de Muur van Berlijn in 1989 heeft de Sovjet-Unie het nog twee jaar volgehouden. Het marxisme-leninisme als ‘lijmende’ ideologie van een staatssysteem was er niet meer. Westelijk Europa had zijn identiteit na de Tweede Wereldoorlog echter opgebouwd rond de these: dat systeem zijn wij niet.”

“Bovendien, was ons economisch systeem echt zo anders?”

“Maar, wat waren we dan wel? Een vrije markteconomie, volledig gericht op de verre buur overzee en niet op de nabije buren in het Oosten? Welke zin had het transatlantisme nog als de communistische vijand was verdwenen? En bovendien, was ons economisch systeem echt zo anders? Ook de Sovjet-Unie was een kapitalistische economie, weliswaar volledig onder staatscontrole, maar verder net zo goed een groeimodel. Minder succesvol, maar ten gronde wel een economische systeem, dat evenzeer was gericht op ongebreidelde groei.”

“De VS zag voortaan in Europa via de NAVO enkel nog een uitgebreide afzetmarkt (in de eerste plaats van militaire uitrusting). De legers van de voormalige Oostbloklanden moesten dringend ‘gemoderniseerd’ worden, met andere woorden, voorzien worden van duur Amerikaans militair materiaal.”

“Om de hereniging van Duitsland – dé Europese groeipool – erdoor te krijgen werd toen de belofte gedaan, dat de NAVO ‘not one inch’ zou opschuiven naar het Oosten wanneer de Sovjet-Unie zijn troepen zou terugtrekken uit Oost-Duitsland. We kunnen ons maar afvragen waar we nu zouden staan als we ons daar aan hadden gehouden.”

“Het probleem voor de EU maar nog meer voor de NAVO was dat door het wegvallen van de Sovjet-Unie er geen vijand meer was, geen missie.”

“Het probleem voor de EU maar nog meer voor de NAVO was dat door het wegvallen van de Sovjet-Unie er geen vijand meer was, geen missie. Wat betekende Artikel 5² van het NAVO-verdrag voortaan? Waar diende die organisatie nog voor.”

“Er is toen heel intensief gediscussieerd over een andere veiligheidsorganisatie voor Europa, eventueel zonder de NAVO of met de NAVO, in een andere rol en met een andere missie. Het Charter van Parijs voor een Nieuw Europa van de OVSE (19-21 november 1990, dan nog de CVSE) vertolkte de droom van een verenigd Europa, een idee dat nog door Michail Gorbatsjov, de laatste president van de Sovjet-Unie, was gelanceerd. Er was daar grote eensgezindheid over.”

“Het idee van een Gemeenschappelijk Europees Huis waar Rusland deel van zou uitmaken werd ondermeer verdedigd door Otto von Habsburg³, hier in Leuven in 2010, een jaar voor hij overleden is. De NAVO had volgens hem moeten verdwijnen na de implosie van de Sovjet-Unie. Hij stond volledig achter de uitbreiding van de EU naar de voormalige Oostbloklanden maar niet achter hun aansluiting bij de NAVO.”

“Poetin heeft in 2007 op de Veiligheidsconferentie van München dat idee onverwacht en krachtig naar voor gebracht. Hij pleitte voor een ander veiligheidsconcept van Europa tot aan de Oeral, dat niet meer alleen door de NAVO werd gedragen. President Medvedev⁴ deed in 2008 een voorstel voor een nieuw Europees veiligheidsverdag maar daar werd zo goed als niet op gereageerd.”

“Vlak daarna besliste de NAVO om Oekraïne en Georgië als mogelijke kandidaat-NAVO-lidstaten te aanvaarden, zonder daar een datum op te plakken. Voortaan was de officiële lijn die van de ‘open door policy’. Soevereine staten waren immers vrij om zelf te kiezen bij welke veiligheidsstructuur ze wensen te behoren. Rusland liet onmiddellijk weten dat NAVO-lidmaatschap van Georgië en/of Oekraïne een rode lijn was. Daarna kwam de inval in Georgië⁵.”

Waarom heeft Rusland toen niet direct geheel Georgië bezet? Logistiek had dat toch gekund.

“Rusland wil absoluut vermijden dat het overkomt als een nieuwe versie van het oude koloniale tsarenrijk. Poetin wil dit ook niet als een ‘oorlog’ voorstellen. Liever kiest hij voor het model waarbij regio’s en volkeren ‘vrij’ zelf beslissen wat ze willen, onafhankelijkheid of aansluiting bij Rusland, door middel van referenda. Met de Krim is dat zo gegaan.”

“Rusland wil absoluut vermijden dat het overkomt als een nieuwe versie van het oude koloniale tsarenrijk.”

“Het idee om aangrenzende staten of delen van staten bij Rusland aan te sluiten – letterlijk of via ‘onafhankelijkheid’ en erkenning van soevereiniteit– was echter niet nieuw. Reeds in 2003 stemde het Russisch parlement een wet die dat mogelijk zou maken. De vraag is nu wat er met de Oekraïense provincies Donetsk en Loegansk⁶ gaat gebeuren.”

“De situatie daar is zeer onduidelijk. De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) is daar aanwezig, maar de organisatie is de voorbije jaren verzwakt onder invloed van Rusland. Rusland stelt tevens de legitimiteit van het Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) in vraag en wil het vervangen door de Election Monitoring Organization van de Commonwealth of Independent States (CIS-EMO), dat volledig onder Russische controle staat”.

“Daarnaast geeft Rusland steeds meer steun aan extreemrechtse partijen in Europa. Ook de Raad van Europa en het Europees Hof van de Rechten van de Mens worden door Rusland ondermijnd.

In feite stelt Rusland het universele concept van de mensenrechten in vraag. Het land volgt daarin een zeer consequente lijn die al veel langer vastligt dan de crisissen van de voorbije jaren. Rusland is allesbehalve de onschuldige actor die zich alleen maar verdedigt tegen de agressie van het westen. De zaken zijn veel complexer en minder eenduidig dan dat. Rusland weet zeer goed zijn eigen narratief te verkopen.”

“Was de EU aanvankelijk een project van samenwerking voor vrede in Europa, dan is het nu een innerlijk verdeelde en openlijk liberaal-kapitalistische constructie geworden.”

“De EU ondergaat ondertussen eigen crisissen. De aanpak van het vluchtelingenprobleem botst met de waarden die de EU zich altijd toegeëigend heeft. Om nog te zwijgen van de energiecrisis. Was de EU (de EEG) aanvankelijk een project van samenwerking voor vrede in Europa, dan is het nu een innerlijk verdeelde en openlijk liberaal-kapitalistische constructie geworden, die in haar buitenlands beleid niet adequaat weet te reageren op nieuwe uitdagingen, zoals de crisis in Oekraïne.”

“De Maidan-opstand van 2014 was begonnen als een democratisch verzet tegen de corruptie van het regime in Kiev, maar is vrij snel ontaard. Rusland wilde absoluut geen herhaling van de kleurenrevolutie van 2004. We beseffen hier niet dat ondertussen boven de hoofden van de gewone Oekraïeners de oligarchen zeer goed overeenkomen met hun collega’s in Rusland. En Poetin bevestigde nog recent in een brief van juli 2021 dat er een historische eenheid is tussen Russen en Oekraïeners en dat precies daarom Oekraïne in de invloedssfeer van Rusland moet blijven.”

“Rusland bespeelt de internationale tribune naar eigen inzichten, zoals men daar de wereld ziet. Wij hebben weinig vat op de realiteit achter de beelden.”

“Rusland bespeelt de internationale tribune naar eigen inzichten, zoals men daar de wereld ziet. Via desinformatie, die nu nog veel performanter kan worden gebracht via de nieuwe mediatechnieken manipuleert Rusland de gebeurtenissen in zijn voordeel. Wij hebben weinig vat op de realiteit achter de beelden. Rusland is geen passieve toekijker die zich retroactief verdedigt maar drijft zelf de oorlogsdreiging op, omdat het land terug als wereldmacht wil erkend worden.”

“De dreiging van de EU en de VS om de nieuwe gaspijpleiding Nordstream II af te gelasten is veel meer een probleem voor Europa dan voor Rusland. Europa reageert niet eensgezind. Duitsland wil terug naar een eigen ‘Ostpolitik’, het land heeft eigen belangen, die niet overeenstemmen met wat de VS en Groot-Brittannië willen en ook niet altijd met het gemeenschappelijk EU-belang.

Frans president Macron haalt het idee van een Europese defensie, los van de NAVO weer op, een oude Franse droom die teruggaat tot president Charles de Gaulle (1959-1969). Hij zoekt nog altijd naar een diplomatieke oplossing. De VS wil echter Europa verder militariseren.”

“Rusland is veel stabieler en robuuster dan we denken.”

“Rusland is veel stabieler en robuuster dan we denken. De ‘diepe staat’, de veiligheidsdiensten hebben het uiteenvallen van de Sovjet-Unie goed overleefd. Rusland ijvert nu voor een geïntegreerde Euraziatische ruimte – waar vooral Rusland zélf sterk in moet staan. Die samenwerkingsalliantie China-Rusland binnen de Euraziatische ruimte heeft een veel groter potentieel dan wij hier denken.”

“Het defensiebudget van Rusland wordt altijd vergeleken met dat van de VS en ook al is het misschien kleiner, het is zonder de minste twijfel veel groter dan wat de officiële Russische cijfers zeggen. Er worden enorme bedragen opzij gezet die niet in de officiële begrotingen voorkomen. Rusland is in feite een duaal systeem, van boven een officieel apparaat met ministeries, diensten en zelfs een ontluikende privé-sector, daaronder een netwerk van getrouwen en belangen dat aan het daglicht ontsnapt en in feite de echte macht uitmaakt. Het beleid is niet lukraak. Het zit zeer goed in elkaar.”

“De kern van de zaak is dat Rusland terug wil erkend worden als een grootmacht met een eigen invloedssfeer. Poetin stelt met dat doel de huidige veiligheidsconstructie van de EU en de NAVO in vraag.”

 

Notes:

1   De hoofdstad van de deelrepubliek Tatarstan op 800 kilometer ten oosten van Moskou.

2   Artikel 5 bepaalt het principe van de collectieve verdediging. Een aanval op één lidstaat betekent een aanval op alle lidstaten. Alle lidstaten nemen deel aan de verdediging van de aangevallen lidstaat.

3   Otto von Habsburg (1912-2011) was de zoon van de laatste Oostenrijkse Keizer Karel, tot 1918 de laatste kroonprins van Oostenrijk en tot 1921 van Hongarije. Voor de CSU, de christendemocratische partij van de Duitse deelstaat Beieren, zat hij va