Tot 5 juni kan elke burger zijn mening geven over de democratische instellingen en een volgende staatshervorming op de website www.eenlandvoordetoekomst.be. Het is geen bindend referendum maar een ‘burgerbevraging’. Keihard aanvallen betekent ook het bestaan van dit initiatief verspreiden, doodzwijgen betekent het terrein vrijlaten aan de voorstanders: een existentieel dilemma voor N-VA en VB.

De website www.eenlandvoordetoekomst.be was nauwelijks gelanceerd of de eerste ‘analyses’ waren al gemaakt. De Standaard is geen voorstander. Dat zegt de krant niet expliciet – je kan een vrijblijvende bevraging nu eenmaal niet platweg afkeuren (zie Politiek zkt. ideeën, De Standaard, 26 april 2022). De teneur is echter duidelijk.

Het is na enkele dagen nog veel te vroeg om ook maar enige conclusies te trekken, maar niet getreurd: “… de resultaten die gisteren al binnenkwamen, doen vrezen dat de hoop op originele antwoorden en een diepgaande discussie wat ijdel is. Veel verder dan vaak bekende slogans gingen de antwoorden niet.”

Even geduld voor de resultaten

Dat een dergelijke bevraging in de eerste dagen vooral de meest extreme reacties opvangt ligt volledig binnen de lijn van de verwachtingen. Een iets meer eerlijke analyse zou kunnen luiden: “Het is uiteraard nog veel te vroeg om iets te concluderen uit de eerste resultaten van deze bevraging. Daarvoor moet de analyse door de experts afgewacht worden.”

In eerste reactie deelt federaal eerste minister Alexander De Croo het volgende mee: “We hebben een ruime ervaring met staatshervormingen in België, maar vaak heeft het onderwerp van de gesprekken geen band met de verkiezingen die er net voor werden gehouden. De discussies worden dan ook nog eens in de achterkamers van een kasteel gehouden.”

De ‘we’ in zijn verklaring vergt enige toelichting. Daarmee wordt niet ‘wij, de burgers van dit land’ bedoeld, maar een kleine kring van politici, adviseurs en bevriende academici. Dat staatshervormingen “vaak … geen band (hadden) met de verkiezingen die er net voor werden gehouden” is een onderschatting van formaat. In werkelijkheid werd geen enkele staatshervorming ooit gevormd op basis van een verkiezingsuitslag, laat staan op basis van beloften die werden gemaakt, geen enkele.

Niets beloven, wel plannen

Uitzonderlijk is dergelijk politiek gedrag niet. Een van de eerste beslissingen die de regering Charles Michel I in 2014 nam was het optrekken van de algemene pensioenleeftijd naar 67 jaar. Geen enkele politieke partij van de nieuwe coalitie, zelfs niet de meest neoliberale MR, Open-VLD en N-VA hadden daar over gerept in hun verkiezingsprogramma’s.

De federale regering Michel omvatte slechts één Franstalige partij, die slechts 25 procent van de Franstalige kiezers vertegenwoordigde, een historisch precedent zonder voorgaande in de Belgische geschiedenis. De N-VA vond dit vier jaar lang prima. Het weerhoudt er de partij niet van om nu hoog van de toren te blazen dat de huidige federale regering ‘slechts’ een minderheid van ongeveer 45 procent van de Vlaamse kiezers vertegenwoordigt.

De COVID-pandemie heeft vele Belgen de ogen geopend over het wanbeleid van ministers die over elkaar heen vallen met hun bevoegdheden over dezelfde overheidstaken, wat tot meerdere bijtend sarcastische commentaren leidde in buitenlandse media.

Verder heeft de Vlaamse regering ruim bewezen ook buiten het COVID-debacle te kunnen grossieren in wanbeleid: PFOS, kinderdagverblijven, het drama van de woonzorgcentra, de afbraak van het openbaar vervoer (De Lijn), de diepe malaise in het onderwijs …

Federaliseren of ‘federaliseren’?

Voor het eerst sinds de allereerste staatshervorming van 1970 duiken politieke stemmen op die bij een volgende staatshervorming overwegen bepaalde bevoegdheden terug naar het federale niveau te halen.

Tot nu hadden alle staatshervormingen met elkaar gemeen dat ze bevoegdheden uitsluitend overhevelden naar de regionale niveau’s, nooit omgekeerd. Dat zit zo diep in de evidenties verankerd dat zelfs de term ‘federaliseren’ zo begrepen wordt, terwijl dat woord in feite het omgekeerde betekent. De correcte termen ‘defederaliseren’ of ‘regionaliseren’ bekten blijkbaar niet zo goed.

Een ander vast ingrediënt dat bij elke staatshervorming werd ingeroepen was het principe van de subsidiariteit. Dat komt er in theorie op neer dat elke overheidsbevoegdheid hoort te worden uitgeoefend door het meest geschikte overheidsniveau ‘zo dicht mogelijk bij de burger’. Voorstanders van ‘federalisering’ zagen daarin een verantwoording van zowat alle overhevelingen.

Een ander principe dat tijdens staatshervormingen wordt aangehaald voor verdere regionalisering is ‘eenheid van bestuur’. Het is inderdaad niet bijzonder efficiënt om bepaalde overheidstaken over verschillende niveaus te verspreiden. Dit principe kan echter net zo goed worden gebruikt om herfederalisering van bevoegdheden op één niveau te verantwoorden.

De voorstanders van steeds verder gaande regionalisering ‘vergeten’ graag dat een lager niveau niet persé dichter bij de burger staat. De nabijheid van een overheid heeft meer te maken met de efficiëntie waarmee ze zich organiseert. Een ‘hogere’ overheid kan dichter bij de burger staan dan een lager niveau – en omgekeerd. In ieder geval betekent subsidiariteit niet automatisch een overheveling naar lagere niveaus.

De mening van de bevolking?

Wat alle staatshervormingen tot nu echter vooral met elkaar gemeen hadden, is dat ze nooit tot stand kwamen op basis van wat de bevolking er over dacht. Zoals eerste minister De Croo hierboven al observeerde: “De discussies worden dan ook nog eens in de achterkamers van een kasteel gehouden.” Dat ‘kasteel’ is geen metafoor – hoewel het als politiek symbool kan tellen –, het was meestal letterlijk zo dat in de beslotenheid van kastelen deze afspraken werden gemaakt.

De enige staatshervorming die ooit mislukte was het Egmontpact van 1977. Dat stuitte op zoveel verzet dat de regering Tindemans – een coalitie van CVP, PSC, BSP-PSB, Volksunie en FDF¹ – er over viel. Niet gestoord door democratische reflexen hebben volgende regeringen de meeste elementen van dat pact daarna afzonderlijk in volgende staatshervormingen opgenomen.

Waren de eerste staatshervormingen nog ingegeven door de strijd voor het rechtzetten van niet langer aanvaarde vormen van discriminatie van de Nederlandstalige bevolking, veranderden ze geleidelijk aan in machtsgrepen van het economisch steeds sterker doorwegende Vlaams Gewest.

Vlaanderen heeft zijn economische bloei aan heel wat factoren te danken, de naoorlogse industrialisering en de expansie van de haven van Antwerpen waarmee een voorsprong werd gecreëerd op de stagnerende oude industriesectoren in Wallonië, is er een belangrijk onderdeel van. Staatshervormingen hebben aan dat economisch succes echter niets bijgedragen. Ze waren eerder een gevolg van de economische groei in Vlaanderen dan omgekeerd. De expansie van de Antwerpse haven is overigens geen specifiek Vlaams succesverhaal. Alle regio’s rond grote havens aan de Noordzee hebben sinds de jaren 1960 een enorme bloei gekend.

Ideologisch project: onafhankelijk Vlaanderen

Vandaag is de verdere ‘federalisering’ van zowat alle bevoegdheden voor de twee Vlaams-nationalistische partijen N-VA en VB een ideologisch project, dat uiteindelijk moet leiden naar de volledige splitsing van het land. De leidende elites achter beide partijen weten echter dat ze met een democratisch probleem zitten.

Uit alle opiniepeilingen blijkt dat amper 18 à 20 procent van alle Vlamingen voorstander zijn van de splitsing van België. Zelfs als je zou veronderstellen – wat niet het geval is – dat dit percentage volledig zou bestaan uit kiezers van N-VA en VB, kan je er niet buiten: bijna de helft van hun kiezers zijn tégen de splitsing van het land.

Hoe valt dit te verklaren voor twee partijen die deze splitsing toch prominent in hun partijprogramma hebben staan? Het antwoord is eenvoudig: een groot deel van de kiezers van deze partijen stemt voor hen om andere dan communautaire redenen.

Het morele failliet van de drie traditionele machtspartijen is een belangrijk deel van de verklaring, dertig jaar neoliberale aanvallen op de sociale welvaartsstaat door deze partijen en dertig jaar normalisering van extreemrechtse thema’s door de Vlaamse media een andere. Er zijn nog veel meer verklaringen voor dit stemgedrag – teveel om hier op te noemen. Maar in ieder geval, de Vlaamse kwestie staat niet hoog in het lijstje prioriteiten van de kiezers van de N-VA en Vlaams Belang.

Methode: crisis van de instellingen

De top van beide partijen beseft dat een splitsing er nooit zal komen op democratische manier. Waar zij op rekenen is een diepe crisis van de instellingen, die idealiter moet leiden tot een feitelijke splitsing via de omweg van een confederaal compromis, opgelegd van bovenaf, zonder burgerbevraging of andere vormen van inspraak, als eerste stap naar het uiteindelijke doel: de splitsing, volgens een Tsjechoslowaaks scenario (zie daarover Waarom de N-VA groot gelijk heeft om te panikeren voor een burgerbevraging over de Belgische staatsstructuur).

Het laatste wat beide partijen willen is een bevraging van alle Belgen over eender welke staatshervorming. Hun vrees is terecht. Voor het eerst staat immers de mogelijkheid van ‘federaliseren’ (in de juiste betekenis van dat woord) op de politieke agenda.

De vrees voor inspraak van de burger zit bij beide partijen nog dieper. Ook over sociaaleconomische programma’s blijven zij liefst vaag. Het VB poogt sociale thema’s over te nemen, maar laat telkens zijn ware aard kennen door zijn stemgedrag in het Europees Parlement, waar de partij – samen met de N-VA – steeds stemt tegen elke vorm van sociale bescherming, tegen minimumlonen, tegen hogere belastingen op grote bedrijven en fortuinen, tegen de harmonisering naar boven van de sociale zekerheid op EU-niveau.

Is deze burgerbevraging vrij van kritiek? In geen geval. De drempel voor deelname ligt vrij hoog. De vragen zijn vaak erg theoretisch. Een amalgaam van vrijblijvende antwoorden en voorstellen kan nog altijd geïnterpreteerd worden.

Niet vrij van kritiek

De N-VA en het VB hebben niet helemaal ongelijk om hier kritisch over te zijn. Uiteraard gaan de politieke partijen van de huidige federale meerderheid streven naar een maximale verwezenlijking van hun eigen ideeën over de toekomstige federale en regionale instellingen.

Wat steekt voor N-VA en VB zijn echter niet zozeer de ideologische premissen achter de bevraging, maar het feit zelf dat er over een staatshervorming een voorafgaande bevraging wordt gehouden. Dit is een onaanvaardbaar precedent voor deze partijen. Nogmaals, wat zij willen is een staatshervorming die wordt afgedwongen van bovenaf door het blokkeren van de overheidsinstellingen.

Een boegbeeld van de N-VA liet al weten alleen mee te doen (aan een volgende regering) als de confederale reorganisatie van het land op de agenda staat. Hij was er ook verantwoordelijk voor dat zijn partij uit de vorige federale regering stapte, uit protest tegen een verdrag over immigratie waar hij eerst twee jaar aan had meegewerkt.

Zijn bedoeling was toen dat de regering Michel zou vallen en dat er verkiezingen zouden komen over migratie. Dat liep faliekant verkeerd.

Door massaal deel te nemen aan de bevraging op www.eenlandvoordetoekomst.be kunnen de burgers van dit land er voor zorgen dat zijn streefdoel ook dit keer niet wordt gehaald.

Terug bevoegdheden federaliseren? Het kan wel degelijk.

 

Note: